lüle taşı

 

Lüle taşından yapılmış süs eşyaları

Lüle taşı, magnezyum ve silisyum esaslı ana kaya parçalarının yerin muhtelif derinliklerindeki başkalaşım katmanları içinde, hidrotermal etkilerle hidratlaşması sonucunda oluşmuş kayaçtır. Bu kayacı fark eden bir alman mineralog (E. F. Glocker) tarafından 19. yüzyıl ortalarında sepiolit olarak adlandırılmıştır. Sepiolit ismi mürekkep balığının yunanca ismi olan 'sepion'a ithafen verilmiştir. Bu mineralin Almanca ismi olan 'Meerschaum' (deniz köpüğü) da mineralin yoğunluğuna ithafendir.

Kimyasal formülü Mg₄Si₄O₄(OH)₄•6 H₄O şeklindedir ve yoğunluğu 0,988 - 1,279 gr/cm³ değerleri arasında değişir. Mikroskopik büyüklükteki kristalleri düzensiz biçimde bağlanmıştır. Çok ince gözenekli yumuşak bir dokuya, beyaz ve beyaza yakın tonlarda bir renge sahiptir.

Arkeolojik çalışmalar, lüle taşının yaklaşık beşbin yıl öncesinden bilindiğini ve değişik amaçlarla kullanıldığını göstermiştir. Günümüzde lüle taşı süs eşyası ve özellikle pipo yapımında kullanılmaktadır. Pipo ile tütün içme alışkanlığının yaygınlaşması lüle taşının tüm dünyada tanınmasını sağlamıştır.

Özellikleri

Hafif, yumuşak ve beyazdır. Yumuşak olduğu için kolay işlenebilirdir. Lüle taşı yanmaz ve suda yüzer. Islandığında yumuşar ancak kuruyunca tekrar sertleşir. Gözenekli yapısı sebebiyle nemi dışarı atan lüle taşı, bu sebeple pipo yapımında kullanılmaktadır. Kolaylıkla yontulup işleme bilen suya değince sabun gibi yumuşayan süs eşyaları yapımımda da yaralı olan ak renkli doğal maden dir. Nikotin emdiği için zamanla sararan lüle taşı, kolonya ile silinerek tekrar beyazlatılabilir. Ancak, pipolarda lezzeti bozacağı gerekçesiyle iç kısmına kolonya değmesi önerilmez.

Çıkarılması

Lüle taşı ve benzer minerallere, Yunanistan'daki bazı adalar, Çekya'daki Moravya bölgesi, Fransa, İspanya, Fas, ABD'de ve Afrika'nın bazı yerlerinde rastlanmaktadır. Ticari olarak işlenebilir Lüle taşı yataklarının neredeyse tamamı Türkiye'nin Eskişehir ilinde bulunur. Eskişehir'de 100 km² alana yayılmış 300'den fazla maden bulunur.

Oluşumunu sağlayan tepkimeler dolayısıyla, lüle taşı yeraltında ıslak halde bulunur. Lüle taşının toprak içindeyken temizliğini, çıkarıldıktan sonra da kolay işlenmesini, gözenekli yapısının tuttuğu bu doğal nem sağlar. Doğrudan veya işlendikten sonra kurutulan lüle taşı, kaybettiği nem oranında hafifler ve önemli bir direnç kazanır.

Eskişehir ilinin batısında, kuzeydoğusunda ve güneydoğusunda bulunan, sahalarda, yüzeyle 300 metreyi aşan derinlikler arasında, içinde dağınık yumrular halinde lüle taşı bulunan başkalaşım katmanlarına rastlanır. Taşı elde edebilmek için yüzeyden itibaren dik inen kuyular kazılır. Toprak içinde kolayca ayırdedilen başkalaşım katmanlarına ulaşıldığında, bu katmanı takip eden yatay tüneller açılarak lüle taşı yumruları aranır. Bazı bölgelerde lüle taşı tabakaları yeraltı suları seviyesinden daha aşağıdadır. Buralardan lüle taşı çıkarabilmek için önce suyun boşaltılması gerekmektedir. Lüle taşı çıkarılmasında büyük ölçüde insan gücünden ve uzun yıllar sonucunda kazanılmış kişisel tecrübelerden ve sezgilerden yararlanılır.

Çok hafif ve gözenekli olan lüle taşı kurutulduktan sonra tekrar neme veya herhangi bir gaza maruz kalırsa bu nemi veya gazı büyük ölçüde emer, tekrar kururken de bu nemin veya gazın içindeki artıkları bünyesinde tutar. Bu temel özelliği dolayısıyla çok uygun bir pipo malzemesi, aynı zamanda pek çok sanayi dalında iyi bir emici, filtre, yalıtım ve dolgu malzemesidir. Yaklaşık 300 yıldır büyük ölçüde dünyanın en kıymetli pipolarının yapımında kullanılan lüle taşı, ilerleyen teknolojiye paralel olarak sanayide de vazgeçilmez bir yardımcı madde haline gelmiştir.

Lüle taşı işlemeciliği

Başlangıçta tamamı ihraç edilen ham lüle taşları Avrupa'da işlenmekteydi. Lüle taşı işlemeciliği 1940'lardan itibaren gelişmeye başlamıştır. Avusturya'da "Avusturya taşı" olarak adlandırılan bu maden, heykel ve pipo yapımında kullanılmıştır. Türkiye'de lüle taşı işlemeciliği 1970'lerde büyük bir artış göstermiştir. Ham lüle taşı ihracatı 1980'de yasaklanmış ve lüle taşı işlemeceliğinin tamamı Cumhuriyet döneminde yetişmiş Eskişehirli ustalar tarafından yapılmaya başlanmıştır.

Lüle taşından yapılma bir pipo

Zarif narin yapısıyla tamamen özgün bir malzeme olan lüle taşının artık sadece tütün için araçları değil, kullanım ve estetik değeri yüksek yepyeni eserler de üretilmektedir. Yer altından çıkarılan lüle taşı bünyesindeki nemi kaybetmediği sürece kolay olarak işlenebilir. Lüle taşı işlemeciliği, yetenek, tecrübe ve sabırlı bir çalışma gerektiren zor fakat zevkli bir el işçiliğidir. İşlemeciliğin farklı aşamalarında, yapılan işe özel farklı bıçak ve araçlar kullanılır.

Genellikle ustaların kendilerince hazırlanan bu bıçakların ve benzeri araçların sayısı bazen elliye yaklaşır. Uzun süreli çalışmalarda nemini kaybederek sertleşen taş suya batırılarak yeniden yumuşatılabilir. Taşın doğal biçimine en uygun modelinin seçilmesi işletmede esastır. Böylece, taşın mümkün olan en az fireyle değerlendirilmesi sağlanır.

Model konusunda en önemli kaynak gözlem ve ustaların hayal gücüdür. Tasarlanan biçimde işlenen lüle taşı endirekt ısıyla uzun sürede kurutulur ve çok ince zımparalanır. Tamamlanan lüle taşı eserler beyazlatılmış ve yeteri kadar ısıtılmış balmumuna batırılarak cilalanır. Yüzeyden itibaren sıcak balmumu emdirilmiş lüle taşı eserler ovularak parlatılır. Bu esnada şeffaf krem / sarı renk alan lüle taşı, fildişine benzer bir görüntü kazanır. Bu yüzyılın başlarında, özellikle, hanımların parça taşlardan el tornalarında boncuk çekmesiyle başlayan lüle taşı işlemeciliği, Cumhuriyet yıllarından itibaren çok yönlü olarak gelişmiştir.

Çinlilerin taklit edemeyeceği tek ürün olarak adlandırılan lüle taşının çıkarılması ve işlenmesi konusunda yatırımcı bulunmasında zorlanılmaktadır.

lüle taşı ne demek? TDK anlamı ve açıklaması

isim, mineroloji

Doğal magnezyum silikat; Eskişehir taşı, aktaş, denizköpüğü, patal, magnezit, manyezit:

      "Lüle taşı veya Eskişehir taşı yumuşak ve beyazdır, kullandıkça sararır." - Şevket Rado

Güzel Sanatlar Terimleri Sözlüğü - 1968

İngilizce: sea-foam, Fransızca: écume de mer, Almanca: Meerschaum

(Heykel) Heykel ve ağızlık gibi çeşitli eşyaların yapımında kullanılan, ıslatıldığında işlenmesi kolay bir çeşit taş.