Çavdar (Secale cereale), Poaceae (buğdaygiller) familyasından bir tahıl bitkisi.
Çavdarın ilk kez İÖ 6500 yıllarında Asya'nın güneybatısında yetiştirildiği sanılmaktadır. Soğuğa en dayanıklı tahıl olan çavdar yüksek yerleri, kumlu ve gevşek toprakları sever. Rusya, İskandinav ülkeleri gibi kışları çok sert geçen yörelerde bile yetiştirilir ve sonbaharda ekilip ertesi yıl yaz başlarında biçilir. Üstelik buğday, arpa, mısır ve pirinç tarımına elverişli olmayan en verimsiz topraklarda bile öbür tahıllardan daha iyi ürün verir. Tahıllara büyük zarar veren külleme ve pas hastalıkları ile zararlı böceklerden de pek fazla etkilenmeyen çavdarın en önemli zararlısı çavdar mahmuzu hastalığına yol açan bir asklımantardır.
Genellikle 1-2 metre yüksekliğe ulaşan çavdarın görünümü arpaya çok benzer. Taneleri buğdaya göre daha ince uzun, kavuzları daha dar, kılçıkları da oldukça kısadır. Daha çok ekmeklik un ve hayvan yemi olarak değerlendirilen çavdarın bileşiminde karbonhidrat, protein, potasyum ve B vitamini bulunur.
Çavdar unundan yapılan ekmek de buğday ekmeği gibi hafif olur. Buğday ve çavdar ununda bulunan protein karışımları (glüten) hamurun kabararak esnek ve yumuşak olmasını sağlar. Bu yüzden, başka tahılların unundan ekmek yapılırken hamura buğday ya da çavdar unu katılması gerekir.
Dünya genelinde, besin olarak kullanılan çavdar miktarı bu amaçla kullanılan buğdayın yarısı kadardır. Besin değeri yüksek olan çavdar başka tahıllarla karıştırılarak hayvanlara da yedirilir. Dünyanın çeşitli yörelerinde çavdardan viski, cin, votka gibi alkollü içkiler ve kvas denen Rus birası yapılır. İnce uzun, esnek ve sağlam olan çavdar sapları da çatı kaplaması, şilte dolgusu, örme şapka, kâğıt ve mukavva yapımında kullanılır.
Yılda 30 milyon ton dolayında olan dünya çavdar üretiminin üçte birinden fazlasını Rusya sağlar. Doğu Avrupa ülkelerinde ve Almanya Federal Cumhuriyeti'nde de geniş çapta çavdar üretimi yapılır. Türkiye'de 1960 yılında 650 bin hektar olan çavdar ekim alanı 1987'de 242 bin hektara kadar düşmüştür. Bu alandan elde edilen ürün 1987 verilerine göre 380 bin ton dolayındadır. 85 bin tonu geçen üretimiyle Kayseri ilk sırada yer alır. Niğde, Sivas, Yozgat, Nevşehir ve Konya öteki önemli çavdar üreticisi illerdir.
Biyolojik sınıflandırması
- Âlem: Plantae (Bitkiler)
- Sınıf: Liliopsida (Tek çenekliler)
- Familya: Poaceae (Buğdaygiller)
- Cins: Secale
Üretim ve tüketim istatistikleri
Çavdar öncelikle doğuda, merkezi ve kuzey Avrupa'da yetişir. Ana çavdar kuşağı Kuzey Almanya'dan Polonya,Ukrayna,Belarus,Litvanya,Letonya, merkezi ve kuzey Rusya içlerine yayılır. Çavdar ayrıca Kuzey Amerika' da (Kanada,Birleşik Devletler), Güney Amerika'da (Arjantin),Türkiye,Kazakistan ve Kuzey Çin' de yetişir. Çavdarın üretim seviyesi üretici ulusların çoğunda talep azlığından dolayı düşer. Örnek olarak çavdar üretimi Rusya'da 1992 yılında 13.9 milyon metrik ton iken 2005 yılında 3.6 milyon metrik tona düşmüştür. Aynı duruma uyan ülkeler aşağıdaki gibidir:
Polonya'da 1992 yılı 5.9 milyon metrik ton, 2005 yılı 3.4 milyon metrik ton;
Almanya'da 1992 yılı 3.3 milyon metrik ton, 2005 yılı 2.8 milyon metrik ton;
Belarus'da 1992 yılı 3.1 milyon metrik ton, 2005 yılı 1.2 milyon metrik ton;
Çin'de 1992 yılı 1.7 milyon metrik ton, 2005 yılı 0.6 milyon metrik ton;
Kazakistan 1992 yılı 0.6 milyon metrik ton, 2005 yılı 0.02 milyon metrik ton;
Çavdarın çoğu, üretildiği ülkede tüketilmektedir ve sadece komşu ülkelere ihraç edilmekte olup dünya çapında ihracatı yoktur.
enüst on üretici — 2005 (milyon metrik ton)
- Rusya 3,6
- Polonya 3,4
- Almanya 2,8
- Belarus 1,2
- Ukrayna 1,1
- Çin 0,6
- Kanada 0,4
- Türkiye 0,3
- ABD 0,2
- Avusturya 0,2
- Dünya Toplamı 13,3
Kaynak: Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)
 |
| Secale cereale illüstrasyonu |
çavdar kelimesi ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
1. isim, bitki bilimi Buğdaygillerden, unlu tane veren bir bitki (Secale cereale).
2. isim Bu bitkinin esmer ve uzun tanesi.
Biyoloji Terimleri Sözlüğü - 1998
İngilizce: common rye, Fransızca: seigle, ségle, Almanca: Roggen, Saatroggen, Latin: Secale cereale
Buğdaygiller (Gramineae, Poaceae) familyasından, çiçeklenmesi başak şeklinde, tohumları ve otsu kısımları hayvan yemi olarak kullanılan, ülkemizde kültürü yapılan bir tür.
Veteriner Hekimliği Terimleri Sözlüğü -
Latin: Secale cereale
Buğdaygiller familyasından, çiçeklenmesi başak biçiminde, tohumları ve otsu kısımları insan gıdası olarak kullanılan, yapısında bulunan nişasta tabiatında olmayan polisakkaritler ve çavdar mahmuzunda bulunan ergotamin alkolidi nedeniyle kanatlı rasyonlarında sınırlı kullanılan bir yıllık otsu bitki.
Kelime Kökeni
Farsça çavdār veya cawdār جودر "arpa ve buğday tarlasında yabani yetişen bir tahıl, çavdar" sözcüğünden alıntıdır. Farsça sözcük Farsça caw جو "arpa, genelde tahıl, hububat" sözcüğünden türetilmiştir. Bu sözcük Avesta (Zend) dilinde aynı anlama gelen yava- sözcüğü ile eş kökenlidir. Avestaca sözcük Sanskritçe aynı anlama gelen yava यव sözcüğü ile eş kökenlidir. Sanskritçe sözcük Hintavrupa Anadilinde aynı anlama gelen yazılı örneği bulunmayan *yewos biçiminden evrilmiştir.
Tarihte En Eski Kaynak
çāvdār [ Câmi-ül Fürs (1501) ]