bayağı çalı kuşu

Dişi bayağı çalı kuşu (R. r. regulus)

Bayağı çalı kuşu (Regulus regulus), çalı kuşugiller (Regulidae) familyasından, Avrupa ve Asya'nın her yanında rastlanan bir çalı kuşu türü. Altın rengi sorgucu nedeniyle Avrupa folklorunda "kuşların kralı" olarak anılmasının yanı sıra bilimsel adı olan regulus Latince "kral" demektir. Palearktik, Makaronezya adaları ile İzlanda'da dahil olmak üzere çok yaygın bir alana dağılmış olan türün çok sayıda alt türü tanınmaktadır. Üreme dağılım alanının kuzey ve doğusunda yaşayan kuşlar, kışları geçirmek için daha güneye göç ederler.

Bayağı çalı kuşunun tüy örtüsü üst kısımlarda yeşilimsi, alt kısımlarda beyazımsıdır ve kanatlarında iki beyaz kuşak vardır. Siyah irisleri ve erkeklerde turuncu ya da altın rengi, dişilerde de sarı sorguçlarıyla sade bir yüze sahiptir. Görünüşte Avrupa'da aynı dağılımı paylaştığı sürmeli çalı kuşuna benzese de, sürmeli çalı kuşunun bronz rengi omuzları ile yüzündeki belirgin renk örüntüsü oldukça ayırt edicidir. Şakıması birbirini izleyen ve tekrar eden tiz notalardan oluşur. Kanarya Adalarında yaşayan bayağı çalı kuşları artık iki alt türe ayrılmıştır ancak daha önceleri sürmeli çalı kuşunun bir alt türü olarak ya da Regulus teneriffae adıyla ayrı bir tür olarak sınıflandırılmaktaydılar.

Yuvasını, ya kozalaklı ağaçların üstüne ya da sarmaşık dolanmış ağaç gövdelerine yapar. On ila on iki arasında yumurta üzerine yalnızca dişi kuluçkaya yatar ancak yavrular ebeveynlerin ikisi tarafından da beslenir. İkinci bir yumurtlamaya sık rastlanır. Bayağı çalı kuşu beslenmek için böcek aradığı için sürekli hareket hâlindedir ve kışları baştankara sürüleri ile birlikte görülürler. Yırtıcı kuşlar tarafından avlanabilirler ve parazit taşıyabilirler ancak geniş dağılımları ve büyük popülasyonları nedeniyle herhangi bir korunma endişesi görülmemektedir.

Biyolojik sınıflandırması

Âlem: Animalia (Hayvanlar)
Şube: Chordata (Kordalılar)
Sınıf: Aves (Kuşlar)
Takım: Passeriformes (Ötücü kuşlar)
Familya: Regulidae (Çalı kuşugiller)
Cins: Regulus (Çalı kuşu)
Tür: R. regulus
İkili adlandırma: Regulus regulus (Linnaeus, 1758)
Sinonimler

Motacilla regulus Linnaeus, 1758
Regulus cristatus

Bayağı çalı kuşu dağılım haritası
   Üreme dönemi yaz konuğu
   Yıl boyunca yerleşik
   Kış konuğu
(Dağılımlar yaklaşıktır.)

Fiziksel özellikleri

Bayağı çalı kuşu 8,5 ila 9,5 cm boyunda, 13.5 ila 15.5 cm kanat açıklığına sahip ve 4,5 ila 7 g ağırlığında küçük bir kuştur. Üst kısımları zeytin yeşili, alt kısımları beyazımsı tüy örtüsü, iki beyaz kanat kuşağı, göze çarpan siyah irisleri ve sade yüzü ile ötleğene benzer. Tepesinin yanları ve dar alnı siyahtır; erkeklerde ortası turuncu, yanları sarı, dişilerde ise tamamen sarı olmak üzere parlak bir sorguca sahiptir. Üreme mevsiminde nümayiş esnasında sorguç dikilir ve erkeklerin ayırt edici turuncu tüylerini daha da belirgin hâle getirir. Küçük ve ince gagaları siyahtır. Bacaklar ise ten rengi- kahverengidir.

Sorguç renkleri dışında erkek ile dişi birbirine benzer ancak yeni tüyler çıktığında dişiler erkeklere göre çok az daha soluk üst tüylere ve daha grimsi alt tüylere sahiptirler. Genç kuşlar erişkinlere benzer ancak üst kısımları daha mat renklidir ve renkli sorguçları yoktur. Kuyruk ve uçuş tüyleri ilk kışlarında değişmese bile genç kuşlar artık arazide erişkinlerden neredeyse ayırt edilemeyecek hâle gelirler. Ara sıra ani yön değiştirme ile birlikte hızlı kanat çırpmalarından ibaret uçuşları ayırt edicidir. Beslenirken birden ileri atılma ve sık sık kanat çırparak havada asılı durmadan ibaret kısa uçuşlar yaparlar. Bitki örtüsü içinde hiç durmadan hareket ederler, sık sık dallarda, ağaç gövdelerinde bir aşağı bir yukarı hareket hâlindedirler.

Bayağı çalı kuşu yumurtası

Tanımlama

Bayağı çalı kuşu, dağılımı alanı içindeki diğer küçük kuşlardan genellikle kolayca ayırt edilebilir ancak yetersiz gözlem sürmeli çalı kuşu ya da sarı kaşlı çıvgın ile karıştırılmasına neden olabilir. Erişkin sürmeli çalı kuşu parlak beyaz kaş ve siyah göz kuşakları ile ayırt edici bir yüze sahiptir ve gençleri de bayağı çalı kuşundan ayırt etmeye yetecek kadar bu özellikleri gösterir. Sarı kaşlı çıvgının kaşları sarımsı ve tepe kuşağı soluk renklidir ve kafa deseni farklıdır.

Amerika'da yaşayan ve Avrupa'da geçit kuşu olarak görülen yakut tepeli çalı kuşu ile bayağı çalı kuşunun ayırt edilmesi daha zor olabilir. Yakut tepeli çalı kuşunun da yüzü Eski Dünya'da yaşayan kuzeni gibi sadedir ancak erkeklerin sorgucu sarı ya da siyah kenar tüyleri olmadan kızıl renklidir. Dişi ve genç yakut tepeli çalı kuşlarında yakut kırmızı sorguç yoktur ancak sorguçları olmayan genç bayağı çalı kuşları ile karşılaştırıldığında Amerika'da yaşayan tür boyut olarak daha büyüktür ve beyazımsı göz halkası ile sarımsı kanat kuşaklarına sahiptir.

Taksonomi ve sistematik

Çalı kuşları, bazen ötleğengiller familyası içine alınan ama sıklıkla da kendi familyaları Regulidae içinde sınıflandırılan küçük bir grup kuştur. Özellikle de son zamanlarda yapılan araştırmalar yüzeysel benzerliklere rağmen çalı kuşlarının ötleğenlerden filogenetik olarak uzak olduğunu gösterdi. Familya adı Regulidae ve içinde yer alan tek cins Regulus adları Latince "kral" anlamına gelen rex sözcüğünün küçültmesi olan regulus sözcüğünden gelir. Bayağı çalı kuşu, Carl Linnaeus tarafından 1758'de Systema Naturae eserinde ilk olarak Motacilla regulus adıyla tanımlandı. İngiliz doğa bilimci John Latham tarafından 1790'da ötleğen cinsi Sylvia içine alındı. Fransız zoolog Georges Cuvier 1800'de türü şimdiki cinsi içine taşıdı.

Sürmeli çalı kuşu ya da Tayvan'da yaşayan Regulus goodfellowi ile olan ilişkileri de uzun tartışmalara neden olmuştur. R. goodfellowi bazen sürmeli çalı kuşunun bir ırkı olarak kabul edilir ancak bölge şakıması çalı kuşunun Himalayalarda yaşayan ırklarının şakımalarına benzer ve genetik veriler en yakın akrabasının bayağı çalı kuşu olduğunu gösterir. Sürmeli çalı kuşu bayağı çalı kuşundan yaklaşık 3,0-3,1 milyon yıl önce ayrılarak türleşti.

Belçika'da nominat alt tür R. r. regulus. Bayağı çalı kuşunun sorgucu parlaktır ve görece sade bir yüze sahiptir. Sorguçtaki turuncu tüyler bu kuşun erkek olduğunu gösterir.

Alt türleri

Kıta Avrupası ve Asya

Bayağı çalı kuşunun çok sayıda alt türü tanımlanmıştır. Kıta Avrupas'sı ve Asya'da birbirine çok benzeyen ve tüylerin renk tonlarında farklılıklar gösteren dokuz alt türü genel olarak kabul görmüştür. Genetik düzeyde iki Orta Asya ırkı R. r. sikkimensis ve R. r. himalayensis birbirlerine çok yakındır ve yalnızca yakın geçmişte ayrılmışlardır ancak daha batıdaki alt türlerden yaklaşık 2,8 milyon yıl önce ayrılmışlardır.

R. r. regulus (Linnaeus, 1758). Avrupa'nın çoğu kısmında ürerler; nominat alt türdür.
R. r. himalayensis (Bonaparte, 1856). Üreme bölgesi Himalayalardır; nominat alt türe benzer ancak üst kısmı daha soluk alt kısmı daha beyazımsıdır.
R. r. japonensis (Blakiston, 1862). Japonya, Kore, Çin ve Sibirya olmak üzere Asya'nın doğusunda ürerler; üst kısımları nominat alt türden daha yeşilimsi ve koyudur, beyaz kanat kuşakları daha geniştir.
R. r. tristis (Pleske, 1892). Çin ve Orta Asya'da ürer, kışları Afganistan'ın kuzeyinde geçirir. Meinertzhagen'in bu alt türün Ladakh'ta olduğuna dair kayıtları sahte olarak kabul edilmiştir. Sorgucun kenarındaki siyah tüylerin eksikliği ile oldukça kolay ayırt edilebilir. Erkeklerin tepesi diğer ırklara göre daha sarıdır ve alt kısımları daha donuk ve gri renktedir.
R. r. coatsi (Sushkin, 1904). Rusya ve Orta Asya'da ürer; üst kısımları nominat alt türden daha soluk renktedir.
R. r. yunnanensis (Rippon, 1906). Himalayaların doğusunda, Burma ve Çin'de ürer; R. r. sikkimensis ırkına benzer ama koyu yeşil üst kısımları ve koyu ten rengi alt kısımları ile genel olarak daha koyu renkli tüylere sahiptir.
R. r. hyrcanus (Zarudny, 1910). Yalnızca İran'da ürer; R. r. buturlini ırkına benzer ama biraz daha koyu renklidir.
R. r. buturlini (Loudon, 1911). Doğu Avrupa, Kafkaslar ve Orta Asya'da ürer. Üst kısımları nominat alt türe göre daha soluktur ve zeytuni yeşilden çok grimsi yeşil renktedir.
R. r. sikkimensis (Meinertzhagen R. & Meinertzhagen A., 1926). Hindistan ve Çin'de ürer. R. r. himalayensis ırkından daha koyu renkli, nominat alt türden daha yeşil renklidir.

İngiltere'de dişi R. r. regulus

Japonya'da R. r. japonensis

Hindistan Sikkim'de R. r. sikkimensis

Atlantik adaları

Makaronezya Atlantik adalarında iki grup bayağı çalı kuşu taksonu bulunur. Kanarya Adaları'nda yaşayan kuşlar daha eskiden koloni oluşturmuş iken Azorlarda yaşayanlar daha yakın zamanda buraya gelmişlerdir. Madeira'da bayağı çalı kuşu yoktur ve Regulus madeirensis burada yaşayan tek Regulus türüdür.

Muhtemelen erkek R. r. himalayensis Avrupa ırkından daha soluk alt tüylere sahiptir.

Kanarya Adaları iki dalga hâlinde kolonileştirilmiştir. İlk dalga yaklaşık 1,9-2,3 milyon yıl önce Tenerife ve La Gomera'ya gelmiş daha sonra günümüzden 1,3-1,8 milyon yıl önce ikinci dalga El Hierro ve La Palma'ya varmıştır.

Siyah alınları, pembe-ten rengi alt kısımları ve daha koyu kanatları ile Kanarya Adalarında yaşayan ırklar özellikle farklılık gösterir ve bazen ya sürmeli çalı kuşunun bir alt türü olarak ya da farklı bir Regulus türü olarak kabul edilirler. 2006 yılında bu kuşların şakımalarındaki farklılıklar üzerine yapılan bir araştırma Tenerife'de bulunan R. r. teneriffae ile La Palma ve El Hierro adalarında bulunan ve yeni tanımlanan R. r. ellenthalerae olarak iki ayrı ırk olduğunu ortaya koydı.

R. r. teneriffae (Seebohm, 1883). Tenerife ve La Gomera'da bulunur; siyah alnı ve pembe-ten rengi alt tüyleri ile farklı, küçük bir alt türdür.
R. r. ellenthalerae (Päckert et al., 2006). La Palma ve El Hierro'da yaşar.

Şakımalarında görülen, ayrıca genetik ve morfolojik farklılıklar Azorlar'ın Pleistosen'in sonlarına doğru, yaklaşık 100.000 yıl önce tek bir dalgada kolonileştirildiğini gösterir. İlk olarak en doğuda bulunan adalara yerleşmiş olmaları ve daha sınra ortada ve batıda bulunan adalara geçmiş olmaları mümkün görünmektedir.

R. r. azoricus (Seebohm, 1883). Yalnızca São Miguel Adası'nda bulunur; R. r. inermis ırkı gibidir ama alt kısımları daha zytuni-ten rengidir.
R. r. inermis (Murphy & Chapin, 1929). Flores, Faial, Terceira, São Jorge ve Pico adalarında yaşar; üst kısımları nominat alt türden daha koyu zeytuni yeşildir ve alt kısımları da daha koyudur.
R. r. sanctaemariae (Vaurie, 1954). Yalnızca Santa Maria Adası'nda yaşar; Azorlar'da yaşayan diğer ırklardan daha soluk renklidir ve alt kısımları daha beyazımsıdır.

Fosilleri

Avrupa'da soyu tükenmiş Regulus türlerine ait, çoğu bayağı çalı kuşu ya da tanımlanamayan türler olmak üzere yaklaşık 2,6 milyon yıl ila 12.000 yıl öncesinden kalma birkaç Pleistosen fosili bulunur. Soyu tükenmiş Regulus türüne ait tek fosil, 2,6-1,95 milyon yıl önceden kalma, Bulgaristan'da bulunmuş bir sol dirsek kemiğidir ve bu tür Regulus bulgaricus olarak tanımlanmıştır. Bayağı çalı kuşu soyu, sürmeli çalı kuşunun görünen atası olan bu türden Pleistosen'in ortalarında ayrılmıştır.