Ay Dede veya Ay Ata (Göktürkçe: 𐰖:𐱃𐰀) - Tengricilik inancında Ay Tanrısı olarak görülebilecek bir kutsal varlıktır ve Gök Aleminin altıncı katında oturur. Bu inanca göre Ay Dede insanların ilk Büyükbabası ve Gün Ana ilk Büyükannesidir.
| Ay Ata/Ay Dede | |
| Özellikleri | |
|---|---|
| Mekânı | Gökyüzünün 6.katı |
| Semboller | Ay |
| Kişisel bilgileri | |
| Ebeveynler | Kayra ve Yer Tanrı |
| Kardeşler | Umay Ülgen Erlik Kuyaş Gün Ana |
Diğer Türk dillerinde
- Tuvaca: Ай Ата
- Özbekçe: Oy Ota
- Tatarca: Ай Әти / Ата or Ay Ata
- Kazakça: Ай Ата
- Çuvaşça: Уйăх Атте or Уйӑх Ашшĕ
- Başkurtça: Ай Атай
- Yakutça: Ый Аҕа
- Türkmence: Aý Ata
- Uygurca: ئاي ئاتا
- Osmanlıca: آى آتا
- Kırgızca: Ай Ата
- Altayca: Ай Ада
- Hakasça: Ай Аба or Ай Ада
- Balkarça: Ай Ата
Tanımı
Günümüz Türkiye'sinde Gün Ana inancı artık kalmadıysa da, Ay Dede inancı çocuksulaştırılarak da olsa sürmektedir. Ay, çocuklara Ay Dede olarak tanıtılmaktır. Uyku ve uyku vakti ile özdeştirilir. Çocuğa "yatağına yatarsa, Ay Dede sana masal anlatacak" denir ve çocuğun yanında ya masal kitabı okunur ya da bir masal anlatılır.
Memlükler (Kölemenler) döneminde Mısır’da yaşamış olan Türk tarihçisi Aybek-üd Devâdârî’nin Türklerin kökeni üzerine anlattığı "Ay Atam Efsanesi"nde mağarada türeyiş motifi yer alır. Bu öyküye göre Türklerin ilk atası olan Ay Ata, bir mağarada ortaya çıkmıştır. Bu mağara Ay Ata’nın doğumuna (Aybek-üd Devâdârî’nin ifadesiyle) bir "ana rahmi" görevi yapmıştır. Bozkurt Efsanesi’ndeki kurdun yaralı Türk’ü kaçırıp beslediği mağara da böyle bir Ata mağarasıdır ve her yıl bu mağarada törenler yapılırdı. Ata Mağarası inancı ve geleneği eski dönemlerde Türkler arasında oldukça yaygındır. İşte Ay Ata da böylesi bir mağarada vücut bulmuştur.
Yakutlarda Ay Tangara (Ay Tanrı) yaratıcı olarak görülür ve kartal kılığına girerek Yaşam Ağacının üzerinde dolaşır.
Ay Dede efsaneleri
- Ay Dede ve Yetim Kız
- Ay Dede ve Yedi Kafalı Dev Savaşı
- Ay Dede ve Kurtlar
- Babası Ay Olan Çocukların Efsaneleri
Kaynakça
- "Murat Uraz - Türk Mitolojisi"
- Pertev Naili Boratav, Türk Mitolojisi, Oğuz-Anadolu-Azeri-Türkmen, Bilgesu Yayınları, 2012, Çeviri: Recep Özbay
- Bahaeddin Ögel, Türk Mitolojisi (Cilt-1, Sayfa 132)
- "Siberian Mythology - Ajy Tangara".