Azerice, Azerbaycan dili, Azerbaycanca veya Azerbaycan Türkçesi (Azerice: Azərbaycanca, Azərbaycan dili veya Azərbaycan Türkcəsi), Türk dilleri dil ailesinin Oğuz grubu içerisinde yer alan ve bir Türk halkı olan Azerilerin ana dilini oluşturan dil. En çok konuşucusu İran Azerbaycanı'nda bulunan dil (تۆرکۆ Türkü, تۆرکجه Türkcə), Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilidir. Rusya'ya bağlı özerk bir cumhuriyet olan Dağıstan'ın ise resmî dilleri arasında yer alır.
Azerbaycan'da 1936 yılına kadar halk kendisini Türk, dilini ise Türkçe olarak adlandırmaktaydı. Bu tarihten sonra Azerbaycanlı ve Azerbaycan dili adlandırması ihdas edilmiştir. SSCB dağıldıktan sonra 1992 yılından 1995 yılına kadar Azerbaycan Anayasası'nda resmî dil Türkçe olarak tanımlanmıştır. Daha sonra Azerbaycan dili şeklindeki adlandırma kabul edilmiştir.
Özellikle Rus kaynaklarında Azerbaycanlılar için Tatar, dili için Tatar dili adlandırması da görülmektedir. Çünkü Tatar adı, tarih boyunca farklı topluluklar tarafından 8 farklı grubun adı olarak kullanılmıştır. Azerbaycan halkı da bu halklardan biridir.
Dil, İran'da konuşulan Güney Azerice ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nde konuşulan Kuzey Azerice olmak üzere iki farklı değişkeye sahiptir. Bu iki form kendi aralarında sesbilim, biçimbilim, sözdizim, kelime dağarcığı ve alıntı sözcüklerin kökenleri konusunda çeşitli farklılıklar gösterir. Azerice, Türkçe, Türkmence, Kaşkayca ve Gagavuzcanın aralarında bulunduğu diğer Oğuz dillerinin yanı sıra, bu dillerden etkilenmiş bir Kıpçak dili olan Kırım Tatarcası ile de yüksek oranda karşılıklı anlaşılabilirlik gösterir.
{tocify} $title={İçindekiler}
Hakkında bilgi nedir?
- Bölge: Azerbaycan, İran Azerbaycanı, Güney Kafkasya, Kuzey Irak ve Doğu Anadolu Bölgesi
- Etnisite: Azeriler
- Konuşan sayısı: 45-50 milyon (2011-2015)
- Dil ailesi:
- Türk dilleri
- Şaz Türkçesi
- Oğuz dil grubu
- Batı Oğuz kolu
- Azerice
- Erken formlar:
- Acem Türkçesi
- Azerice
- Yazı sistemi
- Kiril alfabesi (Rusya)
- Latin alfabesi (Azerbaycan)
- Arap alfabesi (İran)
- Resmî dil:
- Azerbaycan
- Dağıstan (Rusya)
- Düzenleyen: Azerbaycan Millî İlimler Akademisi
 |
| Azericenin konuşulduğu yerler |
Tarihi
Türkçeye (Türkiye Türkçesine) en yakın Türk dillerinden birisidir. Bunun nedenlerinden birisi Azericenin de Türkçe gibi Oğuz grubuna dahil olmasıdır. Aynı zamanda yazı dili de olan Azerbaycanca yazı dili geleneğine sahip olma bakımından Türkçeyle hemen hemen paraleldir.
Ana Oğuz Türkçesi
Türk dil ailesi, 13. yüzyılda Hazar’ın batısında Oğuzca merkezli bir özellikte bağımsız gelişimine başlamıştır. Batı Türkçesi (Oğuzca veya Yeni Batı Türkçesi) olarak belirtilen bu bölge değişkesinin içinde saha bakımından zamanla iki daire meydana gelmiştir. Bunlardan biri Azerbaycan ve Doğu Anadolu sahasını içine alan Doğu Oğuz kolu, diğer Osmanlı sahasını içine alan Batı Oğuz koludur.
11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasî Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır. Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.
11. - 13. yüzyıllar arası, aynı zamanda Oğuzların Orta Asya’dan batıya doğru uzanan siyasî etkinliklerinin güçlenme dönemidir. Nitekim daha 11. yüzyılda Büyük Selçuklu Devleti’nin batıya yaptığı göçlerle, Oğuz nüfuzu yalnız Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerinde kalmamış; Azerbaycan üzerinden Abbasî Devleti'nin başkenti ve büyük kültür merkezi Bağdat’a kadar uzanmıştır. Bu etkililik Oğuzca açısından da aynı yönde bir gelişme yaratmıştır.
Acem Türkçesi
Acem Türkçesi veya Orta Azerbaycanca, 15. ve 16. yüzyıllarda bölge Türkleri tarafından anadil, İran ve Kafkasya'daki halklar tarafından lingua franca olarak konuşulan bir Türk diline verilen isimdir. Azerbaycan Türkçesi buradan türetilmiştir. Bu dil Eski Anadolu Türkçesinden (Ana Oğuz Dilinin bir başka kolu) gelmektedir. Acem Türkçesi Karakoyunluların, Akkoyunluların, Safevilerin ve Afşarlıların resmi diliydi.
Modern dönem
Azerbaycan dili ağırlıklı olarak İran'da konuşulmaktadır (1997 tahminine göre, İran'da bu dili konuşanların toplam sayısı yaklaşık 23,5 milyon kişidir) ve ülke nüfusunun %98'inden fazlasının yerli olduğu Azerbaycan'da ve Kuzey Irak'ta.
İran'da Azerbaycan dili hemen hemen Kazvine kadar yayılmıştır. İran'ın kuzeybatı vilayetlerinde (öncelikle Batı ve Doğu Azerbaycan'da, ayrıca Hazar Denizi'nin güneydoğu kıyısında: Galuga'da) konuşulur.
Irak'ta Azerice ağırlıklı olarak Kerkük, Erbil ve Revanduz'da, ayrıca Kerkük'ün güneydoğusunda El-Mikdadiya, Khanaqin ve Mandali gibi şehir ve köylerde ve Musul bölgesindeki bazı yerlerde konuşulmaktadır.
Yukarıdaki ülkelere ek olarak, Azerbaycanlıların Gürcistan'da (Kvemo-Kartli), Rusya'da (Dağıstan), Türkiye'nin Kars ve Yğdir illerinde ve diasporadaki kompakt ikamet yerlerinde de Azerbaycan dili konuşulmaktadır. 1990'lara kadar Azerbaycan dili Ermenistan'da da konuşulmaktaydı.
2010 nüfus sayımının sonuçlarına göre, Rusya'da Azerbaycan dilini bildiğini belirtenlerin sayısı 473.044 kişiydi, bunlardan sadece 368.173'ü Azerbaycanlı (toplam Azerbaycanlı sayısı 603.070 idi.
 |
| 1919 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti'nin resmî dilinin Türkçe olduğunun ilan edilmesi. |
Batı ve Doğu kollarının açılması
Azerice ve Osmanlı Türkçesi arasında, daha çok şivede kalan ayrılıklarda Doğu Oğuz koluna Oğuz dışı Türk dillerinin, özellikle Kıpçakça unsurlarının yaptığı etki ve İlhanlılardan kalan bazı Moğolca etkisi görülebilir. Bu iki Türkçe arasındaki başlıca ayrılıklar, sözcük başındaki b - m, sözcük içindeki ķ - ġ - ħ, ilk seslemdeki e - i, sözcük başındaki t - d ile belirtme ve bazı eylem çekimleri etrafında toplanmıştır.
| Batı Oğuz Kolu (b-, -ķ, e-, t-) | Doğu Oğuz Kolu (m-, -ħ, i-, d-) | Anlam |
|---|---|---|
| ben | mən | “1. tekil kişi zamiri” |
| biŋ | min | “1000 sayısı” |
| baķ- | baħ - (bax) | “Bakmak” |
| tarla | tarla | “Tarla” |
| orduyı | ordunu | “Orduyu” |
Batı ve doğu Oğuz kolları arasındaki farklılıklar 14. yüzyıldan sonra kesinleşmeye başlamıştır. Azerbaycan sahasında yetişen başlıca edebî şahsiyetlerin bulunduğu 17. yüzyıldan önce de doğu ve batı Oğuz kolları arasında kayda değer bir ayrılık bulunmadığı için bu iki Oğuz lehçesi, yazı dili olarak Batı Türkçesi adı altında zikredilmişlerdir.
 |
| Azerbaycan'da resmî dilin adının Türkçe olduğu zamanlarda okutulan Türkçe (Azerice) ders kitaplarından bazılarının kapakları |
Türkçe ile Karşılıklı Anlaşılabilirlik
Azerice ile Türkçe arasında karşılıklı anlaşılabilirlik seviyesi oldukça yüksektir. Öyle ki bazı metinlerde sadece sözcüklerdeki ve eklerdeki bazı ses farkları dışında bir fark görülmemektedir:
| Ayrılıq | Ayrılık |
Bu gün, yenə hər sabah olduğu kimi, Bu gün, dərdə çarə olan dərman kimi, Hanı o bir cüt bəla dediyim qara gözlərin, Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu, Anladım, artıq geri dönməyəcəksən.
Ayrılıq, yenə dərdli başıma gəlib tac oldu, | Bugün, yine her sabah olduğu gibi, Bugün, derde çare olan derman gibi, Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin, Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu, Anladım, artık geri dönmeyeceksin. Hani o bir çift bela dediğim kara gözlerin, Ayrılık, yine dertli başıma gelip taç oldu, |
Azericede bazı ifade şekillerinin Türkçeden farklı olması sebebiyle bazen Türkçe konuşanlar tarafından yanlış anlaşılabilmektedir. Saatlerin söylenişindeki ikiyə on dəqiqə işləmiş gibi bir ifade yanlış olarak ikiyi on geçe gibi anlaşılabilir. Bunun anlamı ise aslında biri on geçe olup "saat ikiye doğru on dakika ilerlemiş" demektir.
Türkçede müstehcen olarak anlaşılabilecek karxana fabrika, imalathane, sex imalathane, atölye, pəzəvəng izbandut, kazulet, hödük, yaraq silah, qıç bacak gibi sözcükler zaman zaman mizah konusu yapılmaktadır.
Bununla birlikte Azerice ile Türkçenin söz varlığının %99 oranında örtüştüğü belirtilir.
 |
| Fuzûlînin Leyla ile Mecnun eserinden sayfalar |
Yazı dili
Arap asıllı Türk alfabesinin kullanıldığı devirlerde Azerbaycan ve Osmanlı Türkçesi sahalarında kaleme alınan eserlerin imlasında büyük ortaklıklar söz konusu olmuştur. Çünkü Türkçenin eski devirlerinden gelen ve bu alfabede standartlaşan imla, doğu ve batı sahalarında aynı imla geleneğini gerektiriyordu.
19. asrın başlarından itibaren Ruslar, Kafkaslar ve Azerbaycan'ı istila etmeye başladılar. 18 Şubat 1828’de Ruslarla Kaçar Hanedanı arasında imzalanan Türkmençay Antlaşması gereğince Aras Nehri'nin kuzeyinde kalan Azerbaycan toprakları Ruslara bırakıldı. Azerice, 17. yüzyıldan sonra kendi mecrasında gelişimine devam etmişti. Rus egemenliğinden sonra, Osmanlı Türkçesi bölgesi ile olan irtibatların azalması ve zamanla bölgede oluşturulan devlet yapısı sonucunda yazı dili olarak Azerice "Azerbaycan Türkçesi" adıyla resmiyet kazandı.
 |
| Nahçıvan’daki Ana Dili Heykeli |
Coğrafi dağılımı
Azerice, Azerbaycan'da 11.250.000, İran'da ise 25 ila 35 milyon kişi tarafından konuşulan bir dildir. Irak Türkmenlerinin ağzı da Azericenin bir ağzıdır. Azerbaycan'da 1991 yılı itibarıyla Azericeye uyarlanan Latin alfabesi yeniden kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye'de Ardahan, Kars, Iğdır ve Ağrı illerinde konuşulur. Erzurum, Artvin ve Bayburt illerinde konuşulan Türkçe ile de büyük benzerlikler taşır.
Ağızları
Azerbaycan arazisinde dört ağız vardır:
- Doğu ağzı — Kuba, Şamahı, Bakü, Muğan ve Lenkeran ağızları
- Batı ağzı — Kazah, Karabağ, Gence ağızları
- Kuzey ağzı — Şeki (Nuha) ve Zakatala-Kah ağızları
- Güney ağzı — Nahçıvan, Culfa, Ordubad, Erivan ağızları
Sesbilim
Ünsüzler
| Çiftdudaksıl | Dişdudaksıl | Dişsil | Dişyuvasıl | Artdişyuvasıl | Damaksıl | Artdamaksıl | Gırtlaksıl | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Patlayıcı ve yarı kapantılı | [p] | [b] | [t] | [d] | [ʧ] | [ʤ] | [c] | [ɟ] | [k] | [ɡ] | ||||||
| Geniz | [m] | [n] | ||||||||||||||
| Sürtünmeli | [f] | [v] | [s] | [z] | [ʃ] | [ʒ] | [x] | [ɣ] | [h] | |||||||
| Approximants | [l] | [j] | ||||||||||||||
| Taps | [ɾ] | |||||||||||||||
Ünlüler
Standart Azerice ünlüler: /i, y, ɯ, u, e, œ, o, æ, ɑ/.
 |
| Standart Azerice ünlüler. |
Alfabe
Türk yazı tarihi mevcut bilgilerle Göktürk alfabesi ile başlasa da Azericenin yazılmasına Arap alfabesinin bir varyantı ile başlanmıştır. Selçuklu ve Oğuzlar; 10. asırdan başlayarak Arap alfabesine Türkçe için gerekli birkaç harfi ekleyerek (ç, p, j gibi) bu alfabeyi kullanmış ve bu alfabeyle değerli eserler yaratmışlardır.
Arap asıllı alfabe, Azericenin özünü ifade etmesi için mükemmel bir alfabe olmasa da 20. yüzyıl öncesine kadar bu alfabeden Azerbaycan bölgesinde genişçe yararlanılmış ve bu alfabeyle Azeri edebiyatında eserler kaleme alınmıştır.
Azerice için 1929 yılına dek Arap asıllı alfabe kullanılmıştır. 1929-1939 yılları arasında Latin asıllı alfabe, 1939-1991 yılları arasında Kiril alfabesi kullanımda olmuştur. 1991 yılından itibaren -52 sene aradan sonra- Latin kaynaklı alfabeye tekrar geçilmiştir.
İran'ın Azerbaycan bölgesi ve diğer yerlerde yaşayan Azeriler ise bugün de Arap asıllı alfabe kullanmaktadırlar.
 |
| İran’daki Azerilerin Arap abecesi ile yazılmış Mirza Mehemmed Tağı Kumri (1819-1891) adlı şaire ait bir şiir kitabı |
Alfabe değişiklikleri ve karşılıklar
| Arap Asıllı Alfabe (-1929) İran | Latin Asıllı Alfabe (1929–1939) Azerbaycan SSC | Kiril Asıllı Alfabe (1939–1991) Azerbaycan SSC | Latin Asıllı Alfabe (1992-) Azerbaycan Cumhuriyeti |
|---|---|---|---|
| ا,آ | A a | А а | A a |
| ﺏ | B b | Б б | B b |
| ﺝ | C c | Ҹ ҹ | C c |
| چ | Ç ç | Ч ч | Ç ç |
| ﺩ | D d | Д д | D d |
| E e | Е е | E e | |
| ﻉ, (کسره) | Ə ə | Ә ә | Ə ə |
| ﻑ | F f | Ф ф | F f |
| گ | G g | Ҝ ҝ | G g |
| ﻍ | Ƣ ƣ | Ғ ғ | Ğ ğ |
| ﺡ,ﻩ | H h | Һ һ | H h |
| ﺥ | X x | Х х | X x |
| Ь ь | Ы ы | I ı | |
| ی | I i | И и | İ i |
| ژ | Ƶ ƶ | Ж ж | J j |
| ﻙ | K k | К к | K k |
| ﻕ | Q q | Г г | Q q |
| ﻝ | L l | Л л | L l |
| ﻡ | M m | М м | M m |
| ﻥ | N n | Н н | N n |
| ﻭ | O o | О о | O o |
| Ɵ ɵ | Ө ө | Ö ö | |
| پ | P p | П п | P p |
| ﺭ | R r | Р р | R r |
| ﺙ,ﺱ,ﺹ | S s | С с | S s |
| ﺵ | Ş ş | Ш ш | Ş ş |
| ﺕ,ﻁ | T t | Т т | T t |
| ﻭ | U u | У у | U u |
| ﻭ | Y y | Ү ү | Ü ü |
| ﻭ | V v | В в | V v |
| ی | J j | Ј ј | Y y |
| ﺫ,ﺯ,ﺽ,ﻅ | Z z | З з | Z z |
Dilbilgisi
Adlar
Durum ekleri
Azericede durum ekleri 6 tanedir. Türkçeye benzemekle birlikte farklar bulunmaktadır. Başında "d" bulunan ekler "t"ye dönüşmez. Belirtme durumunda ünlüleri yalnızca "n" yardımcı ünsüzü izler.
| Durum Ekleri | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Yalın durum (Adlıq halı) | Belirtme durumu (Təsirlik halı) | Yönelme durumu (Yönlük halı) | Bulunma durumu (Yerlik halı) | Çıkma durumu (Çıxışlıq halı) | İlgi durumu (Yiyəlik halı) | ||||||
| - | -(n)ı, -(n)i, -(n)u, -(n)ü | -(y)a, -(y)ә | -da, -dә | -dan, -dәn | -(n)ın, -(n)in, -(n)un, -(n)ün | ||||||
| qız | kız | qızı | kız | qıza | kıza | qızda | kızda | qızdan | kızdan | qızın | kızın |
| iş | iş | işi | işi | işә | işe | işdә | işte | işdәn | işten | işin | işin |
| qapı | kapı | qapını | kapıyı | qapıya | kapıya | qapıda | kapıda | qapıdan | kapıdan | qapının | kapının |
Ad çekimi
| Ad Çekimi | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1. Tekil Kişi (1. Şəxsin təki) | 2. Tekil Kişi (2. Şəxsin təki) | 3. Tekil Kişi (3. Şəxsin təki) | 1. Çoğul Kişi (1. Şəxsin cəmi) | 2. Çoğul Kişi (2. Şəxsin cəmi) | 3. Çoğul Kişi (3. Şəxsin Cəmi) | ||||||
| -(y)am, -(y)әm | -san, -sәn | -dır, -dir, -dur, -dür | -(y)ıq, -(y)ik, -(y)uq, -(y)ük | -sınız, -siniz, -sunuz, -sünüz | -dırlar, -dirlәr, -durlar, -dürlәr | ||||||
| yolçuyam | yolcuyum | yolçusan | yolcusun | yolçudur | yolcudur | yolçuyuq | yolcuyuz | yolçusunuz | yolcusunuz | yolçudurlar | yolcudurlar |
| Türkəm | Türk'üm | Türksən | Türk'sün | Türkdür | Türk'tür | Türkük | Türk'üz | Türksünüz | Türk'sünüz | Türkdürlər | Türk'türler |
Not: 1. çokluk şahısta +(y)Iz eki de kullanılmaktadır: Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! / Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! (Azerbaycan Devlet Marşı)
Zamirler
Şahıs Zamirleri
Türkçeden farklı olan yalnızca 1. teklik şahıs zamiridir. Zamirler şu şekildedir: mәn, sәn, o, biz, siz, onlar
Bu zamirlerin birinci ve ikinci teklik şahıs yönelme durumlarında ince ünlü kullanılır: mәnә, sәnә
İşaret Zamirleri
Azericede, Türkçedeki "şu" işaret zamirinin karşılığı yoktur. Bu ve o işaret zamirlerinin yanında, hәmәn "o" ve hәmin "bu" işaret sıfatları vardır ve bazen anlamı kuvvetlendirmek üzere həmən o ve həmin bu şeklinde birlikte kullanılır.
Belgisiz Zamirler
Azericede çoğu belgisiz zamir Türkçe ile aynıdır. Farklı olanlardan ikisi "nәsә" ve "kimsә"dir. Şu şekilde çekimlenir:
| Azerice | Türkçe | Azerice | Türkçe |
|---|---|---|---|
| kimsә | biri | nәsә | bir şey |
| kimisә | birini | nәyisә | bir şeyi |
| kimәsә | birine | nәyәsә | bir şeye |
| kimdәsә | birinde | nәdәsә | bir şeyde |
| kimdәnsә | birinden | nәdәnsә | bir şeyden |
| kiminsә | birinin | nәyinsә | bir şeyin |
Ancak "kimsә", "hiç kimse" anlamında ise Türkçedeki gibi çekimlenir: kimsә, kimsәyә, kimsәni, kimsәdә, kimsәdәn, kimsәnin.
Eylemler
Şimdiki Zaman
Azericede şimdiki zaman (indiki zaman) eki "-(y)ır-, -(y)ir-, -(y)ur-, -(y)ür-"dür. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.
| Şimdiki Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| gәlirәm | geliyorum | oxuyuram | okuyorum | gәlmirәm | gelmiyorum | oxumuram | okumuyorum |
| gәlirsәn | geliyorsun | oxuyursan | okuyorsun | gәlmirsәn | gelmiyorsun | oxumursan | okumuyorsun |
| gәlir | geliyor | oxuyur | okuyor | gәlmir | gelmiyor | oxumur | okumuyor |
| gәlirik | geliyoruz | oxuyuruq | okuyoruz | gәlmirik | gelmiyoruz | oxumuruq | okumuyoruz |
| gәlirsiniz | geliyorsunuz | oxuyursunuz | okuyorsunuz | gәlmirsiniz | gelmiyorsunuz | oxumursunuz | okumuyorsunuz |
| gәlirlәr | geliyorlar | oxuyurlar | okuyorlar | gәlmirlәr | gelmiyorlar | oxumurlar | okumuyorlar |
Geniş Zaman
Azericede geniş zaman (qeyri-qәti gәlәcәk zaman "kesin olmayan gelecek zaman") eki "-(y)ar-, -(y)әr-" dir. Kişi eki her zaman bu ekten sonra gelir.
| Geniş Zaman | |||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Olumlu | Olumsuz | ||||||
| gәlәrәm | gelirim | oxuyaram | okurum | gәlmәrәm | gelmem | oxumaram | okumam |
| gәlәrsәn | gelirsin | oxuyarsan | okursun | gәlmәzsәn | gelmezsin | oxumazsan | okumazsın |
| gәlәr | gelir | oxuyar | okur | gәlmәz | gelmez | oxumaz | okumaz |
| gәlәrik | geliriz | oxuyarıq | okuruz | gәlmәrik | gelmeyiz | oxumarıq | okumayız |
| gәlәrsiniz | gelirsiniz | oxuyarsınız | okursunuz | gәlmәzsiniz | gelmezsiniz | oxumazsınız | okumazsınız |
| gәlәrlәr | gelirler | oxuyarlar | okurlar | gәlmәzlәr | gelmezler | oxumazlar | okumazlar |
Azerice ne demek TDK sözlük anlamı ve açıklaması nedir?
özel
1. isim Azerbaycan dili.
2. sıfat Bu Türkçeyle yazılmış olan.